2010/04/27

Орон гаран

Одоогийн хүүхдүүд миний багынхаас тэс ондоогоор ярих нь хөөрхөн. Дүүгийн пацаан "лооль угааж идье, ээж лооль хаана байна" гэхийг сонсоод монгол хэлнээс "помидор" гарсныг мэдэж баярлав. Нэгэн өдөр "бороо орох гэж байна, шүхэр хаана байна " гэсээр ороод ирэхэд нь "зонтик" гэдэг эгч энүүхэндээ жаахан ичив. Хэл яриа нь үнэн хөөрхөн болжээ гэж баярлавч үе үе "Oh my God", "really " мэтийн юм хэлж эмээ, өвөө хоёроо гайшралд оруулчихна. Гарсны хажуугаар ордог нь энэ дэлхийн гэж далийгаад ч яахав, ер нь бол хэл ярианы жам юмуу даа

Хүн болгон хэлж бичиж хэрэглэснээр монгол хэлний үгсийн санд "бат бэх байр суурьтай" байсан боловч арван жилийн дотор асар хурдтай ард олны хэрэглэглээнээс гарсан үгс (миний болон вимо түмний саналаар):

  колбаса (галвса) - хиам
  район - дүүрэг
  температур - хэм
  телевизор - зурагт
  стол (остоол) - ширээ
  помидор - лооль
  зонтик - шүхэр
  мороженое (маруужин) - зайрмаг
  соус - сүмс
  сосиски - зайдас
  тень - халаагч
  тумбочка (түмбүүшк) - шүүгээ, шургуулга
  зажигалка (жажигалк) - асаагуур
  лимонад (лимнаад) - ундаа
  лимон - нимбэг
  яавлаг - алим
  сервант, стенка (стээнк) - хананы тавилга
  диван - буйдан
  стакан - шилэн аяга 

Хэлсээр байгаа ч бичихээ больсон үгс:

  торт - бялуу
  платье (палааж) - даашинз
  туфли - өндөр өсгийт, шаахай
  
Өөр юу билээ ?

Бас зарим үг орос байснаа шууд англи үгээр солигдсон: сок - жүүс, пока - бай.
Монгол хэлэнд орсон гадаад үгний "favorite"-ийг шалгаруулбал "раажав", ражаатар" хоёрыг нэрлэнэ. Жинхэнэ монгол дуудлагатай гоё үгнүүд :)

P.S. "Рашаан", "Раднаа" гэж бичих дүрэмтэй учир "раажав", "ражаатар" гэж бичих үү? Эсвэл дүрмээрээ "радио", "радиатор" гэж бичээд "араажав", "аржаатар" гэж дуудах уу?

2010/04/17

Бал мэдэх нь баавгай...

Бага ангид орос хэлний хичээл дээр багш үгний үндэс олуулах дасгал хийлгэхэд үнэн дуртай байж билээ. Бусдаас түрүүлж хийгээд онц дүн авах ай мөн кайфтай яа. Бусад хичээл дээр онц авахаас ч илүү кайфтай... учир нь багш онц тавихдаа орос хүүхдүүдэд "Та нар ичээч, Сүрэн та нараас илүү орос хэл мэдэж байна" гэж заавал хэлнэ. Одоо бодоход ангийн хүүхдүүдэд "Орос юм байж орос хэлээ сайн сурсангүй" гэж загнуулах ядаргаатай, дарамттай байсан байх... Гэхдээ дандаа тэгж онц аваад байхгүй л дээ, ангидаа хоёр өрсөлдөгчтэй, тэр хоёроос түрүүлэхийн тулд түмэн зүйл болно. Ингэхэд юу ярих гэж байлаа, сэдвээсээ хальчихсан бага ангийн баатарлаг туульсаа ярьчихсан сууж байна шдээ.

Үгний үндэс олох дасгалд дурладаг нь үгэн далайд умбаж, өөртөө бяцхан нээлт хийдэгт байлаа. Жишээ нь, "баавгай" буюу "медведь" гэдэг үг "мед" (зөгийн бал) болон "ведает" (мэдэх) гэсэн хоёр үгнээс бүрддэгийг мэдээд бөөн баяр. Винни-Пух тийм болоод л зөгийн баланд дуртай юм байна, баавгай зөгийн бал хаана байдгийг мэддэг юм байна гээд л хөөрөөд явчихна. Үгний цаана нэг л сонин ертөнц нуугдаж байх шиг... оньсого мэт бүгдийг нь тайлмаар санагдана. Энэ бүхэн зөвхөн бага ангид биш дунд, ахлах ангид ч анхаарал татдаг байлаа.

Мөн зариим үгний нууцыг нэлээд хожуу мэдсэн түүхтэй. Жишээ нь, орос хэлний "горизонт" (тэнгэрийн хаяа) гэдэг үг англи "horizon", герман "horizont"-тэй төстэй тул баруунаас зээлдсэн нь илт. Тэгээд л сонин санагдана. Машин техник, шинжлэх ухаантай холбоотой үг орос хэлэнд баруунаас орж ирсэн нь ойлгомжтой – Хаант орос хамжлагат ёсоо халж амжаагүй байхад Англид аль хэдийнээ хөрөнгөтний хувьсгал гарчихсан байсан юм чинь. Гэхдээ "небосвод" гэдэг үг байхад "тэнгэрийн хаяа" байхгүй нь хачирхалтай юмдаа гээд... Харин нэлээд хойно украйн хэлэнд "небокрай" (тэнгэр+зах) гэдэг оносон сайхан үг байдгийг мэдэж, орос хэл уугуул олон үгээ үгүй хийснийг давхар ойлгож билээ. Ер нь ахуйн хэрэглээний, жинхэнэ слав үгнүүд орос биш украйн хэлэнд илүү хадгалагдсан байдаг.

Үг хэлэнд тухайн ард түмний сэтгэлгээ, ертөнцийг үзэх үзэл нуугдсан байдгийг үгүйсгэх хүн үгүй болов уу. Зарим хүмүүс зөвхөн хятад, япон ханз үсэг л утгатай юм шиг ярьдаг ч тийм биш юм. Юу ч гэсэн эхний ээлжинд орос хэлний сонин жишээ:

  любовь - люди Бога ведают
  человек - чело (разум) + век = вечно развивающийся разум
  совесть - совместная весть
  благодарить - благо дарить
  смиренный - с миром в душе
  спасибо - Спаси Бог

  сочувствие - совместное чувствование
  доверие - до веры
  уверенность - у веры
  страдание - страда (урожай)

2010/04/12

Горький & цагаан толгой

Бага ангийн сурагч байхдаа Горькийн хүүхэд ахуй насаа дурсан бичсэн "Детство" тууж уншаад нэгэн зүйлд ихэд гайхаж байснаа санадаг юм. Горький өвөөгөөрөө цагаан толгой заалгахдаа бид нар шиг "А, Б, В, Г" биш "Аз, Веди, Буки, Глаголь" гэж үсгээ цээжилнэ. Энэ тухай багшаасаа асуухад "Дээр үед тэгж цээжилдэг байв" л гэсэн. Дутуу дулимаг хариулт тул жаахан дургүй хүрч "Дээр үед тэгж цээжилдэг байсныг энэ номноос мэдлээ, мэдчихээд багш танаас яагаад гэдгийг асууж байна" гэмээр санагдсан ч хүүхэд байхын л даруухан Сүрэн хэлэн дээр гарсан үгээ хэлэлгүй өнгөрсөн юм.

Дээр үед орос цагаан толгойн бүх үсэг өөрийн гэсэн нэртэй байсныг, бүх үсгийн нэрс нийлээд нэлээд гүнзгий утгатай болохыг бүүр сүүлд мэдэж билээ. Жишээ нь "А, Б, В, Г, Д ,Е Ж" гэсэн эхний хэдэн үсгийн нэрс нь "Аз, Буки, Веди, Глаголь, Добро, Есть, Живете" болно.

Утга нь гэвэл:
   Аз – я (би)
   Буки – Бог (бурхан)
   Веди – ведать, знать (мэдэх)
   Глаголь – делать, творить (хийх, үйлдэх; тиймээс үйл үгийг оросоор “глагол” гэдэг)
   Добро - сайн үйл, сайн сайхан
   Есть - оршихуй, буй
   Живете - амьдрал

Энэ бүхнийг нийлүүлээд тун чөлөөт байдлаар орчуулбал:
   "Я, Бог ведаю, (что) творить добро есть жизнь"
                  ↓
   Сайн үйл үйлдэх нь амьдрал мөн (амьдралын зүйд нийцнэ) гэж Бурхан би мэдэж (айлдаж) байна.

Орос цагаан толгой ийм сургаалиар эхлээд цааш задалбал слав үндэстний үнэт сургааль, сонирхолтой түүх болж хувирна. Зарим орос эрдэмтэд цагаан толгойгоо тайрч тасалж багасгасаар байгаад бид энэ их мэдлэг, нарийн нандин соёлын өвөө алдлаа гэж ихэд гасална. Та нараас болж уйгаржин бичгээ алдаад бид бас юугаа алдсан бол гэж бодохоор...

P.S. Дээр үед "Аз, Буки, Веди, Глаголь, Добро" гэж цагаан толгой зааж байхад 10 хүүхдийн 3 эсвэл 4 нь л уншиж сурдаг байв. Тиймээс заах аргачлалаа өөрчилсөн нь зөв л дөө.

Шүлэг & хөрөг

    
Ф. Рокотов "А. П. Струйская авхайн хөрөг"

Энэ шүлгийн учир энэ хөргөнд...

    Портрет 
    Николай Заболоцкий (1903 - 1958)
 
    Любите живопись, поэты!
    Лишь ей, единственной, дано
    Души изменчивой приметы
    Переносить на полотно.

    Ты помнишь, как из тьмы былого,
    Едва закутана в атлас,
    С портрета Рокотова снова
    Смотрела Струйская на нас?

    Ее глаза - как два тумана,
    Полуулыбка, полуплач,
    Ее глаза - как два обмана,
    Покрытых мглою неудач.

    Соединенье двух загадок,
    Полувосторг, полуиспуг,
    Безумной нежности припадок,
    Предвосхищенье смертных мук.

    Когда потемки наступают
    И приближается гроза,
    Со дна души моей мерцают
    Ее прекрасные глаза.
    1953

2010/04/08

Урд шөнийн үймээн самуун   

2 жилийн өмнөх тэмдэглэл... Хөөрхий Сүрэн их л хэцүүдэж сандарч байж дээ ккk

  2008 07/25 22:35

Урд шөнө ёстой үзээгүйгээ үзэв. Хүмүүс хүний нутагт ганцаар амьдрах хэцүү л гээд байдаг, тэр “хэцүү” гэдгийг анх удаагаа өөрийн биеээр амсч яс махандаа тултал мэдрэв. Ёстой яах ийхээ мэдэхгүй дэмий л эрэгт хаягдсан загас шиг амаа ангалзуулан, гараа далалзуулан байлаа.

Би уул нь их бөх нойртой. Шөнө сэрнэээ байхгүй, ялангуяа орой унтсан бол. Тэгсэн урд шөнө яаагаад ч юм сэрэв. Цонхоор харахад гадаа тас харанхуй. Гар утасаа хартал шөнийн гурван цаг. Буцаад хэвтэх гэтэл гар утасны гэрэлд хажууд нэг юм хөдлөх шиг. Хамаг бие арзасссссссссссссс гээд л явчихсан. Ухасхийн босч гэрлээ асаатал орны хажууд томоос том хилэн хар жоом. Японд их л удаан амьдарсансан, тийм муухай гилан хар амьтан анх удаагаа үзэв. Яахаа мэдэхгүй алъяа алж чадахгүй, байя байж чадахгүй дэмий л баахан жоомтой ширтэлцэв. Юун тэр маргаашийн ажил нойр мойр, уушги зүрх савлаад хоолой амаар давах гэж байхад.

Ойрхон байдаг монгол найз руугаа ярив. Плиз, плиз, плиз сэрээрэй авраарай, гар утасаа аваарай гэж бурханд гурвантаа залбирсаны хэрэг гарав уу найз маань утсаа авч байна. Ямар их баярласан гэж санана ! Тэгсэн яасан гэж бодноо !!! Чадахгүй, алахгүй, муухай ч гэлээ амьтны амь хороож болохгүй гэж айлддаг байна шд. Та тайвшир, та ирж алж өгдөггүй л юм бол би өөрөө ална гэж заяааааааан байхгүй, одоо тэгээд яах уу, ирж туслахгүй юмуу гэтэл ус цацаад балконоор хөөж гарга гэсэн зөвлөгөө хайрлав.

Ингээд дүгнэлт нэг: бурхнаас юм гуйхдаа хүсч буй зүйлээ зөв тодорхойлох хэрэгтэй. Найзтайгаа ярих биш жоомноос ангижрах нь чухал байсан тул “Бурхан минь плииииииз, энэ жоомыг далдруулж өгөөч” гэж гуйх ёстой байж. Дүгнэлт хоёр: ирээдүйн нөхөр болох залууд ганцхан л шаардлага тавина. Жоомноос айхгүй, жоомноос намайг болон гэр орноо хамгаалж чаддаг байх. Бусад нь чухал биш (хүн ингэж юм үзэж зовж байж л ухаардгийм байна).

За жаахан далийчлаа, жоомондоо эргэж оръё. Уул нь манай байшин огт жоомгүй. Жилд хоёр удаа том хэмжээний устгал хийдэг. Хоол хийх space бага, нэг л цахилгаан зуухтай. Тэгээд ч ид ажиллах насны ганц бие залуучууд амьдардаг тул бүгд унтах гэж л гэртээ харьдаг. Энэ бүхнийг байрны жижүүр хөгшин нүүж ороход тун нухацтай тайлбарлаж өгсөн юм. Байраа танилцуулж дуусаад асуулт байна уу гэхэд нь жоомтой юу л гэж асуусан болохоор энэ хүнд жоомноос бусад нь чухал биш гэдгийг ойлгосон байх.

Гэхдээ би бас их муухай, хүнд тийм амархан итгэдэггүй. Ялангуяа жоомны асуудал дээр. Тиймээс японд жоомгүй гэж юу байхав гээд гэрээрээ дүүрэн gokiburi hoihoi, hosa dango энэ тэр авч энд тэнд тависан. Тэгтэл хагас жил болоход өчүүхэн жаахан өт хүртэл баригдаагүй. Уул нь жоомгүй айл байлаа ч гэсэн gokiburi hoi hoi-с гардаг хоолны үнэр хажуу айл зэрэг хавийн хамаг жоом дуудчихдаг гэдэг. Тэгтэл хагас жил болоход юу ч үгүй. Нема. Үнэхээр л байхгүй юм байна гэж нэг сайхан болж тайвширч билээ.

Нанони назе назе назе !!!! Сүүлийн хэдэн сард ойр хавьд бөөн нүүдэл суудал болоод байсан, тэрнээс болов уу... Жоомгүй гэж баясаад хогоо өдөр болгон биш өнжөөд хаядаг болсон, түүнээс болов уу... За юу ч байсан яахав, нэгэнт жоом гарсан тул газраар унтахаа болихоос, өндөр ор авахаас... эдийн засагт хүртэл халгацтай юм энэ жоом гэдэг амьтан. Бас л далийчлаа, сорри.

Урд шөнө тэгээд яасан бэ гэвэл үнхэлцгээ хагартал айсан хүн унтлаганыхаа хувцастайгаа үүдэнд байсан нэг юм нөмрөөд шууд гадагш гарааский. Хажууд жоом байхад яаж унтах вэ, тийм биз дээ. Шууд л комбини явлаа. Замд асфальт дээрх хар толбо бoлгон жоом шиг харагдаад хичнээн ч их цочив, хичнээн ч их орилов. Конбини бенри гээд л байдаг, яг хэрэгтэй юм байдаггүй л юм байна. Аалз алах юм байгаа атлаа жоом алах юм байсангүй (ингэхэд аалз алж яадаг байнаа, шал хоргүй амьтаншд). Нойрмуу ажилтнаас асуусан чинь ゴキブリは強いからね~ жоом хүчтэй тул амархан алагдахгүй гэх. Байгаа нь өнөөх л gokiburi hoi hoi. Баахныг аваад харьтал жоом алга. Юү ч гэсэн газраар байсан бүх юмаа дээшлүүлж байгаад өрөөгөөрөө дүүрэн gokiburi hoi hoi тавиад, өглөө болтол аль нэгэнд нь орох байх гэж найдаад танилых уруугаа хоноглохоор явав. Харанхуй шөнө амгалан тайванг алдагдууллаа гэж аашилж урвайх болов уу гэтэл найз маань жоомонд элэгтэйгээс бусдаараа бол тун сайн залуу, олон үггүй тэгөө тэг хоно хоно гээд.

Эргүүлж уншсан чинь гөөөө мөн урт юм бичжээ. Аймаар айж, догдолж, асар ихээр сандарч тэвдсэн юм чинь аргагүй дээ хөөрхий (өөрийгөө өрөвдөв). Жоомны тухай ийм их юм бичнэ гэж зүүдэлж ч явсангүй. Япон boring гээд адал явдал хүсч мөрөөдөөд байсансан. Иймэрхүү маягийн адал явдал хайрлах юм бол мянга түм уйтай уйтгартай байх нь хамаагүй илүү юм байна (дүгнэлт нэгийг өөртөө дахин хатуу сануулав).

2010/04/03

Хавар: муур & гөлөг


  

    
  
Урин дулаан цаг ирж удахгүй мод гөлөглөнө... гэснээс гө-лөг-лөнө... гө-лөг... хм... 
Хар багаасаа л хавар болохоор боддог байлаа, яагаад модны навч соёолон цухуйхыг "гөлөглөх" гэж хэлдэг юм бол гэж. Гөлгөнд учир байна уу, навчинд учир байна уу, утгагүй зүйл ухаж боддог урагшгүй толгойнд учир байна уу… толгойн учир ч гэхдээ яах вэ.

Саяхан франц хэлний "chaton" гэдэг үг "муужгай"-аас гадна "модны гөлөг, навчны соёо" гэсэн утгатайг мэдээд мууртлаа гүүгэлдэж, мушгиртлаа толь бичиг харан байж дараах зүйлийг илрүүлэв:

 ・франц хэл: chaton – муурын зулзага, модны гөлөг, соёо
 ・армян хэл: katu – муур, katvik – модны гөлөг, соёо
 ・герман хэл: Kätzchen – муурыг зулзага, муужгай, модны соёо, гөлөг
 ・финлянд хэл: kissa – муур, уд модны соёо
 ・англи: catkin – нэгэн төрөл модны гөлөг

Одоо ази тив рүү анхаарлаа хандуулбал:

 ・киргиз хэл: күчүк – нохойн гөлөг, мод ургамлын соёо
 ・монгол хэл: гөлөг – 1) нохойн гөлөг 2) соёолон цухуйсан навч;
 ・төвд хэл: khyi’u – нохойн гөлөг, цэцгийн соёо

Ммм... дүгнэвэл, навчны соёог Европын нэлээд олон хэлэнд "муур"-тай утга ижил үгээр хэлдэг юм байна. Харин Ази тивд бол миний л мэдэхийн гурван хэлэнд "нохойн гөлөг"-тэй адил үгээр хэлж байна. Тэгэхээр мууранд ерөнхийдөө дургүй нь дан ганц монголчууд биш байх нээ... кк. Гэхдээ гол сэдвээс далийгаад яахав.

Ингэхэд яагаад "муурын зулзага", "гөлөг" гэсэн үгээр хэлдэг юм болааааааа гэж жаал бодож жартайснаа дээрхи зураг хараад "муурын" утгыг хальт ойлгох шиг болов. Европод элбэг ургах нигүрс модны гөлөг зөв зөөлөн, илээд л баймаар зөөлхөн, өнгө нь ч мууранд элбэг тохиолдох саарал өнгө. Тийм болоод л манайхан "гөлөглөх" гэж байхад тэд нар "муужгайлах" гэж хэлдэг болов уу?

Гөлгийн учрыг харин бодоод бодоод олсонгүй, бор тархиа гашилахын наахан give up болов.